Մշակոյթը, ընդհանուր առմամբ, դարեր շարունակ եղել է մեր ազգը պահող ու պահպանող կենսական ուժը։ Մշակոյթը մեր ազգային ինքնութիւնն է, մեր դիմագիծը, մէզ բնորոշող եւ ուրիշ ազգերից մէզ տարբերակող ամենակարեւոր գործոնը, մեր ազգային վարկանիշը։ Դարեր շարունակ մշակոյթը եղել է մեր «բանակը», մեր «պաշտպանութեան նախարարութիւնը», մեր ազգային անվտանգութեան երաշխաւորը։
Սակայն ներկայ պահին վտանգի տակ են թէ՛ կրթութիւնը, թէ՛ մշակոյթը։ Արցախում ոչ միայն ոչնչացւում է մշակոյթային ժառանգութիւնը, այլեւ անմիջապէս կառուցւում է իրենցը, որով ցանկանում են տպաւորութիւն ստեղծել, որ այդտեղ այլ բան չի էլ եղել։ Իսկ մեր պետութիւնը ու պետական մարմինները ոչ միայն հակակշիռ չէն ստեղծում, այլ տպաւորութիւն է, թէ համաձայն են մեր ոխերիմ «հարեւանների» բոլոր գործողութիւնների հետ։
Այսօր՝ թէ՛ Հայաստանում եւ թէ՛ Սփիւռքում մշակոյթը սերնդեսերունդ փոխանցելու եւ պաշտպանելու հնարաւորութիւնները, տարբեր պատճառներով, խափանուած են։
Ժողովրդի ներկայ մշակութային միջին մակարդակն այնքան է նուազել, որ կարծես թէ խզուել է կապը մեր հարուստ եւ բարձրորակ ազգային մշակութային ժառանգութեան հետ։ Փողոցներում սարսափելի է լսել երիտասարդութեան խօսակցական հայերէնը։ Արդի մշակութային մակարդակը ենթարկուել է հեռուստացոյցի վատագոյն սէրիալների մակերեսային եւ անորակ գեղարուեստական ազդեցութեանը։
Այս երեւոյթի նկատմամբ երկրի պետութիւնն ու համապատասխան պաշտօնեաները շատ դէպքերում մնում են անտարբեր։ Իրենց հերթին, պետական այն մարմինները, որոնց վստահուած է մշակոյթը պահպանելու եւ զարգացնելու առաքելութիւնը, նոյնպէս անարձագանք են թողնում խնդիրը։ Տպաւորութիւն կայ, որ մշակութային պատշաճ մակարդակը պահպանելու հարցով շահագրգիռ կողմեր, ընդհանրապէս, գոյութիւն չունեն։ Բացառութիւն են կազմել յատուկենտ հանրային ելոյթները՝ առանց գործնական լուծումների։
Գնահատելու համար, թէ որքան ողբալի է հայ ժողովրդի մշակութային միջին մակարդակը այսօր, մի պահ փորձենք պատկերացնել, թէ ուր կարող էինք (եւ դեռ կարող ենք) լինել։
Անցնող տարիների ընթացքում դպրոցներում եւ համալսարաններում կարելի էր հայեցի բովանդակալից եւ նպատակային կրթական ծրագրեր ներդնել եւ իրականացնել՝ դասաւանդելով հայկական եւ միջազգային ասպարէզում հայկական մշակութային բարձրագոյն (դասական եւ արդի) նուաճումները։
Կարող էինք կազմակերպել նաեւ ՀՀ եւ սփիւռքի հայկական դպրոցների ուսուցչական կազմերի համընդհանուր վերապատրասում։
Հայաստանի դպրոցներում երրորդ օտար լեզու, այդ թւում նաեւ ադրբեջաներէն կամ թուրքերէն, դասաւանդելու փոխարէն կարելի է դասաւանդել արեւելահայերէն եւ արեւմտահայերէն, իսկ այլ օտար լեզու, միջին դպրոցում կարելի էր մտցնել խմբակների տեսքով։
Հաեօց պատմութիւնը, իր ամբողջական եւ համապարփակ ծաւալով, կարող էր դասաւանդուել ոչ միայն փոխանցելու պատմական գիտելիքներ, այլեւ՝ իբրեւ անցեալից քաղուած դաս եւ փորձառութիւն՝ մասնաւորապէս նպատակ ունենալով պատրաստել ապագայի քաղաքական ղեկավար եւ քաղաքացի։
Հեռուստացոյցի ալիքները, այս նոյն տրամաբանութեամբ, կարող էին բարեփոխել իրենց յայտագրերը, ուշադրութիւն դարձնուել զանազան բառապաշարով խօսքի հեռուստաէկրանից հնչելուն, քանի որ մինչեւ 14 տարեկան երեխաների մեծ մասը նոյնութեամբ կրկնում են խայտառակ լեկսիկոնը։ Եթէ լեզուի տեսչութիւնը եւ «Լեզուի մասին» օրէնքը գրուած չլինէին միայն լինելու համար, այլ գործեին, գուցէ հեռուստաընկերութիւններն ստիպուած լինէին ցենզուրայ կիրառելու։
Կրթական ծրագրերի եւ ընտանեկան մթնոլորտի մէջ ստեղծուած կը լինէր իրար փոխլրացնող, դրական եւ կառուցողական մի շղթայ։
Մշակութային այս զարթօնքը իր արտացոլումը կը ստանար նաեւ ժողովրդական ամենատարբեր միջոցառումների ժամանակ։
Մեր հարուստ մշակութային ժառանգութիւնն արդէն իսկ սկսած կը լինէր մաս կազմել միջին քաղաքացու առօրեային։
Մշակոյթը եւ կրթութիւնը համադրելու դէպքում կստեղծուի գիտակից քաղաքացիների մի սերունդ՝ օժտուած մեր պատմութիւնն ու մշակոյթը հիմնաւոր ձեւով գնահատելու կարողութեամբ, ինչպէս նաեւ ազգային արժանապատուութեամբ։ Հազարամեակների մշակոյթ ու պատմութիւն ունեցող Հայաստանը գլոբալիզմի տանելու փոխարէն պիտի զարգացուի ազգային արժանապատուութիւնը, «Հայ եկեղեցու պատմութիւն․․ առարկան հանելու փոխարէն պիտի մտցուի «Ազգային երգ ու պար» առարկան։
Այս դաստիարակութեան շնորհիւ հասարակութիւնը, հաւատարիմ մնալով իր աւանդական արժէքներին, դիւրութեամբ կ’ընդուներ արեւմտեան հիմնական արժէքները, կապուած մարդու իրաւունքների, խղճի եւ խօսքի ազատութեան, փոքրամասնութիւնների իրաւունքների, ազատամտութեան, հանդուրժողականութեան, եւ ժողովրդավարական սկզբունքների հետ, նախապէս արժեւորելով սեփականը եւ ազգայինը:
Այսօր կարող էինք այս տեսլականին հասած լինել, եթէ կրթական համակարգը բովանդակութեամբ, ուսուցչական անձնակազմով եւ դասաւանդելու մեթոդաբանութեամբ այնպիսի բարեփոխումների ենթարկուած չլինէր, որում շեշտը դրուած է աշխարհի քաղաքացու ձեւաւորմանը, ստամբուլեան կոնուենցիայի ընդունմանը, կամ միասեռ ամուսնութեան ինստիտուտի խթանմանը: Այլեւս ժամանակ չունենք կորցնելու։ Այս պահին ժամանակն աշխատում է Հայաստանի պետականութեան դէմ եւ յապաղելիս կտուժէն ոչ միայն կրթութիւնն ու մշակոյթը…
Օյունջեան դպրոց–վարժարանի ուսուցչուհի ԳԱՅԱՆԵ ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆ
