«Փաստ» օրաթերթը գրում է
Հարցազրույց քաղաքական գիտությունների դոկտոր, էներգետիկ անվտանգության փորձագետ Վահե Դավթյանի հետ:
– Պարոն Դավթյան, էներգետիկ անվտանգության տեսանկյունից այսօր մեր երկիրն ի՞նչ հիմնախնդիրների, մարտահրավերների առաջ է կանգնել` առաջին հերթին աշվի առնելով 44-օրյա պատերազմից հետո Արցախի մի շարք ՀԷԿ-երի կորուստներն ու նշվածից բխող առկա հետևանքները:
– Հայաստանում տիրում է խորքային անվտանգային ճգնաժամ, ինչն իր արտահայտումն է գտել նաև էներգետիկ համակարգում: Բավական է նշել, որ հայտնի «Էներգետիկ տրիլեմմա» միջազգային ինդեքսի համաձայն՝ 2021 թ.-ին Հայաստանում գրանցվել է էներգետիկ անվտանգության ամենացածր մակարդակը վերջին 20 տարվա ընթացքում: Դրան նպաստել են մի շարք հանգամանքներ: Դուք նշեցիք պատերազմի արդյունքում Արցախյան ՀԷԿ-երի կորուստը, ինչը միանգամայն ճգնաժամային դրսևորում է: Սակայն հաշվի առնելով այն, որ դրա արդյունքում Հայաստանը 2021 թ.-ին չի կարողացել ստանալ նախատեսված 330 մլն կՎտ/ժ էլեկտրաէներգիա, այս խնդիրն առավելապես պետք է դիտարկել ոչ թե տնտեսական, այլ քաղաքական համատեքստում:
Այսինքն, Արցախը, որը տարեցտարի ավելացնում էր դեպի Հայաստան էլեկտրաէներգիայի արտահանումը և դարձել էր էլեկտրաէներգետիկ առումով ինքնաբավ պետություն, այլևս դադարեց դիտարկվել որպես Հայաստանի էներգետիկ անվտանգության ապահովման գործոններից մեկը: Հայաստանում էներգետիկ ճգնաժամի մասին է վկայում նախևառաջ էլեկտրաէներգիայի ու բնական գազի սակագների էական բարձրացումը, որը գրանցվեց վերջին 2-3 տարվա ըթնացքում, ինչը համակարգի արդյունավետության գնահատման կարևոր ինդիկատոր է: Ձախողելով էներգետիկ համակարգի ռազմավարական կառավարումը՝ ՀՀ պսևդո-իշխանությունները ստեղծել են մի իրավիճակ, որում այլևս հնարավոր չեն սոցիալակենտրոն սակագներ: Իսկ դա նշանակում է աղքատության շարունակական խորացում: Ի դեպ, վերջերս հրապարակված ՄԱԿ-ի պարենային ծրագրի զեկույցի համաձայն, Հայաստանում թերսնվողների թիվը հասնում է 500 հազարի, ընդ որում, 70 հազարը համալրել է այդ շարքերը այս գարնան ընթացքում:
Հայաստանում տիրող էներգետիկ ճգնաժամի դրսևորումներից է նաև էլեկտրաէներգիայի արտահանման ձախողումը՝ հատկապես Վրաստանի ուղղությամբ, շուկայի խիստ ժամանակավրեպ ազատականացումը, որի արդյունքում անհատ ընկերություններ էլեկտրաէներգիա են ներկրում արտաքին շուկայից, ու դա այն դեպքում, երբ մենք ունենք ավելցուկային հզորություններ:
– Աշխարհաքաղաքական իրողությունների, ռուս-ուկրաինական հակամարտության ֆոնին եվրոպական երկրներն էներգետիկ ճգնաժամի մասին են հայտարարում: Հայաստանում վերջին շրջանում իշխանությունների հայտարարություններից կարելի է ենթադրել առնվազն քաղաքական կուրսի փորձի ցանկության մասին՝ դեպի Արևմուտք: Եթե նշվածն իրականություն դառնա, էներգետիկ անվտանգության տեսանկյունից ի՞նչ խնդիրներ կարող են լինել:
– Նախ՝ վստահ եմ, որ հակառուսականության տարածման արդյունքում ձևավորված ռազմավարական վակուումը լրացվելու է ոչ թե արևմտյան, այլ բացառապես թուրքական ազդեցությամբ: Իսկ դա նշանակում է, որ մենք ունենալու ենք լրջագույն խնդիրներ, այդ թվում՝ էներգետիկ ոլորտում: Առանձնացնեմ երկու բազային խնդիր: Առաջին՝ հայ-ռուսական հարաբերությունների վերանայման պարագայում մենք սկզբնական փուլում կանգնելու ենք բնական գազը միջազգային շուկայական գներով ձեռքբերելու անհրաժեշտության առաջ: Իսկ դա նշանակում է, որ ինչ-որ պահի ստիպված ենք լինելու վճարել 1000 խմ դիմաց այն գինը, որը, օրինակ` վճարում է այսօր Եվրոպան՝ 2000-3000 դոլար: Աշխարհը թևակոխել է գազի բարձր գնի ժամանակաշրջան, որը բավականին երկար է տևելու: Նշեմ, որ այս պահին Հայաստանը Բելառուսից հետո ռուսական գազի համար վճարում է ամենացածր գինը՝ 165 դոլար: Ներքին սակագների խնդիրը գտնվում է այլ տիրույթում: Ամեն դեպքում, գնի նման բարձրացումը հանգեցնելու է նաև էլեկտրաէներգիայի սակագնի բարձրացմանը, քանի որ Հայաստանում էլեկտրաէներգիայի արտադրության շուրջ 40 %-ն իրականացվում է գազով աշխատող ՋԷԿ-երում: Այստեղից անցում կատարենք երկրորդ բազային խնդրին:
Հաշվի առնելով Թուրքիայի էներգետիկ մեծ հավակնությունները՝ ուղղված 2025 թ.-ից ի վեր էլեկտրաէներգիայի արտահանման ակտիվացմանը, մեծ հավանականությամբ, մի քանի տարի անց մենք կսկսենք Թուրքիայից էլեկտրաէներգիա ներկրել, ու դա այն դեպքում, երբ 2008-2009 թթ. կնքվել էր հայ-թուրքական հուշագիր Հայաստանից Թուրքիա էլեկտրաէներգիա արտահանելու վերաբերյալ: Սակայն այսօր Թուրքիան զարգացնում է միջուկային համալիրը, զարկ է տալիս վերականգնվող էներգետիկային, ինչը նախադրյալներ է ստեղծում տարածաշրջանային հավակնոտ էներգետիկ քաղաքականության մշակման համար: Ամփոփելով՝ չեմ բացառում, որ արտաքին քաղաքական վեկտորի փոփոխության պարագայում Մոսկվան որոշի վաճառել Հայաստանի գազատրանսպորտային համակարգը, ինչպես նաև էլեկտրական ցանցերն ու երկաթուղին: Իսկ դա նշանակում է, որ եթե էլեկտրաէներգիան Հայաստանը ներկրի Թուրքիայից, ապա բնական գազը՝ Ադրբեջանից, սկզբնական փուլում՝ Վրաստանի տարածքով: Կարծում եմ՝ դա կլինի Հայաստանի ապասուբյեկտայնացման կուլմինացիոն կետերից մեկը:
– Աշխարհի շատ երկրներ անցնում են այլընտրանքային, այդ թվում՝ արևային էներգիայի: Մենք ի՞նչ հնարավորություններ, ի՞նչ ներուժ ունենք այս առումով, զարգացման միտումներն ինչպիսի՞ն են:
– Հայաստանն առանձնանում է վերականգնվող էներգետիկայի զարգացման հսկայական ներուժով: Հատկապես մեծ է ներուժն արևային էներգիայի մասով՝ 1 քմ տարածքին տարեկան բաժին է ընկնում մոտ 1720 կՎտ/ժ էլեկտրաէներգիա: Նշեմ, որ միջին եվրոպական ցուցանիշը 1քմ համար 1000 կՎտ/ժ/ է: Սա շատ բարձր ցուցանիշ է: Սակայն, ինչպես ցույց է տալիս միջազգային փորձը, էներգետիկ անվտանգության ապահովման համար բավարար չեն զարգացման միայն էներգետիկայի «կանաչ» ուղղությունները: Դա հատկապես ցույց տվեց Եվրոպայի էներգետիկ ճգնաժամը: Կարծում եմ՝ ճիշտ ուղին կոնվերգենցիան է, այսինքն՝ այլընտրանքային և կոնվենցիոնալ էներգետիկայի ներդաշնակ, սինխրոն զարգացումը:
Նույն ԵՄ-ն, գիտակցելով դրա անհրաժեշտությունը, տաքսոնոմիայի մասին իր վերջին օրենքում որպես էներգիայի գեներացման մաքուր աղբյուր է դիտարկում նաև գազը և «խաղաղ ատոմը»: Անդրադառնալով Հայաստանում վերականգնվող էներգետիկայի զարգացման միտումներին՝ փաստենք, որ դրանք միարժեք չեն: Թղթի վրա ունենք մի բան, այսպես ասած, հողի վրա՝ մեկ այլ բան: Այսպես, արևային էներգետիկայի մասով ՀՀ էներգետիկայի զարգացման մինչև 2040 թ. ծրագրում նշվում է, որ մինչև 2030 թ. արևային կայանների տեսակարար կշիռը համակարգում պետք է հասնի 15 %-ի կամ 1,8 մլրդ կՎտ/ժ-ի: Մինչդեռ այս պահին վերականգնվող էներգետիկայի՝ բացառությամբ փոքր ՀԷԿ-երի, կշիռը հազիվ գերազանցում է 1 %-ը: Պարալիզացված են «Մասրիկ-1» կայանի կառուցման աշխատանքները՝ վերջերս հետաձգվելով հերթական անգամ: Կարծում եմ՝ խնդիրը կայանի դիրքն է՝ Մեծ Մասրիկ համայնքում, որն ընդամենը 8 կմ հեռավորության վրա է գտնվում Քարվաճառից: Խիստ դանդաղ տեմպերով է ընթանում «ԱՅԳ» նախագիծը: Կապիտուլ յացիայից հետո ձախողված են Զոդում հողմային կայանների համալիրի կառուցման աշխատանքները: Մի խոսքով, ունենք նույն պատկերը, որն առկա է պետական կառավարման ցանկացած ոլորտում:
– Մեծ հաշվով, էներգետիկ անվտանգության տեսանկյունից որքանո՞վ է մեզ համար արդիական այլընտրանքային աղբյուրներ գտնելը, այդ թվում՝ արևային:
– Արդիական է, սակայն, ինչպես արդեն ասացի, ապահովելով ներդաշնակ զարգացում ավանդական և այլընտրանքային էներգետիկայի համար: Առհասարակ, աշխարհում շատ քիչ են այն երկրները, որոնք կարողացել են միայն վերականգնվող էներգետիկայի շնորհիվ ապահովել սեփական էներգետիկ անվտանգությունը, դրանք էլ զարգացրել են այդ համակարգը տասնամյակների ընթացքում:
Օրինակ՝ նույն Դանիան, որը 1970-ականներից ի վեր զարգացնելով հողմային էներգետիկան ու հասցնելով դրա կշիռը 65-70 %-ի ՝ այսօր շատ ավելի շահեկան դիրքում է եվրոպական բազմաթիվ երկրների համեմատ: Հայաստանում խնդիրը սակագներն են: Իմ աղբյուրների փոխանցմամբ, կառավարությունը պատրաստվում է այս տարվա նոյեմբերի 1-ից իջեցնել արևային կայանների համար սակագինը՝ գործող 5 ցենտից մինչև 4,15 ցենտ: Այսպիսով, արևային կայանների համար սակագնի նման իջեցումը պարալիզացնելու է ոլորտի առանց այդ էլ անառողջ ներդրումային մթնոլորտը: Խոսքը մոտ 60 ՄՎտ ընդհանուր հզորությամբ նախագծերի մասին է, որոնք նոր սակագնի պայմաններում պարզապես սառեցվելու են:
Մանրամասները՝ «Փաստ» օրաթերթի այսօրվա համարում
